Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego osoby, które są powołane do dziedziczenia ustawowego mają pewne uprawnienia w sytuacji, gdy nie zostały wymienione w testamencie. Uprawnieni są wówczas do połowy wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, kwota należna zwiększa się do dwóch trzecich wartości tego udziału.
To uregulowanie zgodne jest z zasadą, iż nikt nie może na wypadek swej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, pomijając swoich najbliższych. Można powiedzieć, że spadkodawca ma względem swoich bliskich obowiązek moralny. Celem takiej regulacji jest ochrona rodziny przed decyzjami spadkodawcy i ma służyć sprawiedliwemu podziałowi spadku.
Jednakże Kodeks cywilny normuje również sytuację, w której osoba bliska zostanie pozbawiona zachowku w jego pełnym wymiarze z powodu jej niegodnego zachowania. Zachowek może zostać obniżony a nawet zupełnie nie będzie się należał krewnemu, który:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego
- wbrew woli spadkodawcy postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- uporczywie nie dopełniał względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Do roli sądu należy wówczas wyważenie interesów majątkowych wykluczonego od spadkobrania członka najbliższej rodziny testatora a naruszeniem zasad współżycia społecznego. W sytuacji, kiedy nikt nie wystąpił w odpowiednim terminie o pozbawienie zachowku uprawnionych, którzy spełnili którąś z powyższych przesłanek, możliwe jest zastosowanie klauzuli zasad współżycia społecznego zawartej w art. 5 Kodeksu cywilnego.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15 stwierdził, iż nie można uznać, że określenie przesłanek niegodności dziedziczenia oraz wydziedziczenia wyłącza dopuszczalność obniżenia zachowku z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy. W takich sytuacjach jedynie powołanie się na zasady współżycia społecznego pozwala na uczynienie zadość społecznemu odczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu pełnej należności z tytułu zachowku, a wyjątkowo zachowku w ogóle, osobie, co do której istnieją podstawy do uznania jej za niegodną dziedziczenia lub istniały podstawy do jej wydziedziczenia. Jednocześnie w orzecznictwie uznaje się, że Sąd nie powinien zastępować woli zmarłego i przy zastosowaniu art. 5 k.c. wywodzić ze stosunków spadkobiercy ustawowego ze spadkodawcą wniosków, które prowadziłyby do takiego samego skutku, jakby wydziedziczenie nastąpiło.
Jako przykład, w którym zastosowanie tego przepisu jest możliwe można wskazać sytuację, w której uprawnione do zachowku dziecko nie zajmowało się za życia spadkodawcą, ale nie zostało przez niego wydziedziczone. Innym przykładem może być sytuacja złego traktowania ojca przez syna, nie interesowanie się jego chorobą, nieobecność na pogrzebie (wyrok SN sygn. akt V CSK 625/15).
Na szczególną uwagę zasługuje relacja między uprawnionym do zachowku a spadkobiercom. Zgodnie z orzecznictwem (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 27 marca 2019, sygn.. I ACa 825/18) relacje te wymagają uwzględnienia, ale tylko w charakterze dodatkowym. Z racji tego, trudna sytuacja materialna spadkobiercy może być podstawą do nie uwzględnienia żądania zachowku na mocy art. 5 Kodeksu cywilnego. Kiedy dla osoby uwzględnionej w testamencie spadek ten stanowiłby jedyny majątek, a nie osiąga ona jeszcze własnych dochodów, uprawniony z zachowku nie może domagać się go powołując się na zasady współżycia społecznego. Zgodnie z wyrokiem Sądu Okręgowego w Toruniu (Sygn. akt VIII Ca 78/16) skorzystanie przez sąd z możliwości odmowy uwzględnienia żądania zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego może mieć miejsce, gdy odmienne rozstrzygnięcie prowadziłoby do powstania po stronie spadkobiercy obowiązanego do zapłaty zachowku wyjątkowych dolegliwości w sferze materialnej.