Spadek – porady prawne

Tag: zachowek

  • Wieloletnie postępowania o zachowek a aktualizacja wyceny masy spadkowej

    Postępowania o zachowek niekiedy bywają sporne. To zaś powoduje, iż strony postępowań o zachowek wikłają się często w wieloletni spór sądowy. Gdy w skład spadku wchodzą również nieruchomości, na potrzeby ustalenia tzw. substratu zachowku, czyli czynnej masy spadku (aktywa minus pasywa) konieczne staje się oszacowanie nieruchomości spadkowych.

    Dokumentem stanowiącym podstawę ustalenia wartości nieruchomości należącej do spadku jest operat szacunkowy. Operat szacunkowy nieruchomości spadkowej określa jej wartość według stanu z chwili otwarcia spadku i według cen z chwili ustalania zachowku (a więc w praktyce z chwili wydania orzeczenia przez Sąd w sprawie o zachowek). Dokument ten sporządza biegły rzeczoznawca majątkowy powołany do sprawy przez Sąd rozpoznający sprawę o zachowek.

    Gdy w toku sprawy o zachowek zostaje sporządzony operat szacunkowy, co do zasady jest on ważny przez 12 miesięcy od jego sporządzenia. Termin ten wynika z art. 156 ust. 3 ustawy o gospodarce nieruchomościami (dalej: „u.g.n.”, który wskazuje: „Operat szacunkowy może być wykorzystywany do celu, dla którego został sporządzony, przez okres 12 miesięcy od daty jego sporządzenia.” Przepis ten wskazuje również, że operat może również zdezaktualizować się przed upływem tego czasu, w przypadku wystąpienia istotnych zmian czynników opisanych w art. 154 u.g.n. Należą do nich m.in.: cel wyceny, rodzaj i położenie nieruchomości, przeznaczenie w planie miejscowym, stan nieruchomości oraz dostępne dane o cenach, dochodach i cechach nieruchomości podobnych (art. 154 ust. 1 u.g.n.), czy faktyczny sposób użytkowania nieruchomości w przypadku braku planu miejscowego oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu(art. 154 ust.3 u.g.n.). Istotnym czynnikiem wpływającym na ważność operatu szacunkowego może być też zmiana uwarunkowań prawnych związanych z nieruchomością.

    Aktualizacji dokonuje biegły rzeczoznawca majątkowy, który sporządził operat szacunkowy i zgodnie z art. 156 ust.4 u.g.n. może również potwierdzić aktualność dotychczasowego operatu szacunkowego przez umieszczenie stosownej klauzuli w dotychczasowym operacie szacunkowym, oraz dołączenie do operatu szacunkowego analizy potwierdzającej, że od daty jego sporządzenia nie wystąpiły zmiany uwarunkowań prawnych lub istotne zmiany czynników, o których mowa w art. 154. U.g.n.

    Po potwierdzeniu aktualności operat szacunkowy może być wykorzystywany do celu, dla którego został sporządzony, w kolejnych 12 miesiącach, licząc od dnia upływu ważności poprzedniego operatu, chyba że wystąpią zmiany uwarunkowań prawnych lub istotne zmiany czynników, o których mowa w art. 154.

    W praktyce sądowej jednak najczęściej spotykanym przypadkiem wpływającym na zdezaktualizowanie się operatu szacunkowego będzie upływ 12 miesięcy od daty jego sporządzenia. Gdy zatem w toku długotrwałej sprawy o zachowek dojdzie do upływu 12 miesięcy od ostatniej wyceny nieruchomości należącej do spadku, warto przed zamknięciem rozprawy zadbać o to, by Sąd zlecił aktualizację wyceny tej nieruchomości, w szczególności w przypadku położenia nieruchomości spadkowej na obszarze największych aglomeracji miejskich w Polsce, gdzie w ostatnich kilku latach obserwuje się dynamiczny wzrost cen transakcyjnych nieruchomości wtórnych – na poziomie od kilku do kilkunastu procent rocznie za 1 m.kw. Każdorazowo wzrost wartości nieruchomości należącej do spadku będzie bowiem mieć wpływ na wzrost czynnej wartości spadku, a w konsekwencji wzrost wysokości dochodzonego przed sądem roszczenia o zachowek. Warto więc zadbać o to, by pomiędzy chwilą orzekania Sądu a chwilą ostatniej wyceny nieruchomości spadkowej nie upłynęło więcej niż 12 miesięcy, tak, by orzeczenie sądowe kończące postępowanie w sprawie, określające wysokość zachowku do zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do zachowku, przedstawiało nominalnie najkorzystniejszą wysokość spłaty z tytułu zachowku.

  • Doliczenie do spadku darowizn (zachowek)

    Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 25 sierpnia 2009 r. (I ACa 445/09) doliczeniu do spadku na podstawie art. 993 k.c. podlegają wszelkie darowizny, tj. darowizny czyste, a także połączone z poleceniem czy mające charakter umów mieszanych.

    Pojęcie darowizny użyte przez ustawodawcę w art. 993 k.c. obejmuje również prawo majątkowe nabyte przez spadkobiercę testamentowego od spadkodawcy w wyniku umownego zniesienia współwłasności bez obowiązku spłaty. Skutki cywilnoprawne takiej czynności prawnej są bowiem identyczne, jak w przypadku zawarcia umowy darowizny udziału we współwłasności nieruchomości. Przepis art. 993 k.c. ma bowiem chronić uzasadnione interesy nieobdarowanych spadkobierców ustawowych.

     Fakt, iż A. T. ustanowiła na rzecz H. D. służebność osobistą nie świadczy jeszcze o odpłatności za przeniesienie na jej rzecz prawa majątkowego. Zgodnie z art. 302 § 2 k.c. do wzajemnych stosunków pomiędzy mającym służebność osobistą mieszkania a właścicielem nieruchomości obciążonej stosuje się przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne. Oznacza to, iż na spadkodawcy spoczywał obowiązek utrzymania nieruchomości, ponoszenia ciężarów publicznoprawnych, zachowania substancji rzeczy oraz dokonywania napraw i nakładów związanych ze zwykłym korzystaniem z rzeczy (art. 258 k.c. i art. 260 § 1 k.c.). Skutki zawarcia umowy o zniesieniu współwłasności nieruchomości i umowy ustanowienia służebności osobistej spowodowały, że A.T. uzyskała prawo własności całej nieruchomości za życia H. D., który do śmierci zachował jej posiadanie. Nie świadczy to jednak, iż nabycie prawa majątkowego przez córkę miało charakter odpłatny

  • Data dla obliczenia wartości zachowku

    W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2022 r. I CSK 2901/22 przypomniano, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen obowiązujących w dacie orzekania o roszczeniach z tego tytułu.

    W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen obowiązujących w dacie orzekania o roszczeniach z tego tytułu (zob.m.in. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26 marca 1985 r. – zasada prawna – III CZP 75/84, OSNC 1985, Nr 10, poz. 147 oraz wyroki Sądu Najwyższego z 15 grudnia 1999 r., I CKN 248/98, niepubl.; i z 25 maja 2005 r., I CK 765/2004, niepubl.).

  • Wymagalności roszczenia o zachowek

    Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2022 r. (I CSK 2901/22) w sprawach dotyczących terminu wymagalności roszczenia z zachowku stan opóźnienia należy określać indywidualnie, z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy, unikając wszelkiego automatyzmu. Co do zasady wobec nie unormowania w przepisach dotyczących zachowku terminu wymagalności roszczenia, który nie wynika także z właściwości zobowiązania, świadczenie z tego tytułu powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.) (zob.m.in. wyroki Sądu Najwyższego z 24 lutego 2016 r., I CSK 67/15, niepubl.; z 25 czerwca 2015 r., III CSK 375/14, niepubl.; z 6 marca 2016 r., V CSK 209/13, niepubl.; z 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12, niepubl.; z 17 września 2010 r., II CSK 178/10, niepubl., i z 17 kwietnia 2009 r., III CSK 298/08, OSNC-ZD 2009, Nr 4, poz. 107).

    W części orzeczeń Sąd Najwyższy przyjmował natomiast, że ze względu na okoliczności danej sprawy stan opóźnienia w realizacji wierzytelności z tytułu zachowku następuje dopiero od chwili wyrokowania, skoro w tej dacie następowało ustalenie substratu zachowku (zob.m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 15 grudnia 1999 r., I CKN 248/98, niepubl.). Stanowisko to wynika to z faktu, że jedną z funkcji odsetek należnych wierzycielowi za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego jest waloryzacja spadku siły nabywczej pieniądza. W konsekwencji ustalenie należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego według cen z daty wyrokowania i jednocześnie zasądzenie odsetek od dnia opóźnienia poprzedzającego datę wyrokowania, może prowadzić do dwukrotnego zastosowania na korzyść wierzyciela, tego samego mechanizmu waloryzacji świadczenia pieniężnego. Nie oznacza to jednak, że w takiej sytuacji wierzycielowi zawsze należą się odsetki ustawowe od daty wyrokowania o roszczeniu z tytułu zachowku.

    W orzecznictwie Sądu Najwyższego dostrzeżono, że w związku ze stabilizacją stosunków ekonomicznych i obniżeniem wysokości odsetek ustawowych nabrały one w coraz większym stopniu charakteru odszkodowawczego, a ich funkcja waloryzacyjna uległa pomniejszeniu. W przypadku stabilizacji cen lub ich obniżenia zasądzenie odsetek od ustalonego świadczenia pieniężnego, którego wysokość nie wzrosła wskutek inflacji, nie prowadzi do podwójnej waloryzacji tego samego świadczenia. Przeciwna sytuacja będzie miała miejsce w sytuacji, gdy między powstaniem stanu wymagalności roszczenia o zachowek, a chwilą orzekania o tym roszczeniu ceny mające wpływ na określenie rozmiaru tego świadczenia wzrosły.

    Z tych przyczyn w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że w tego rodzaju sprawach stan opóźnienia należy określać indywidualnie, z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy, unikając wszelkiego automatyzmu (zob. wyroki Sądu Najwyższego z 22 czerwca 2016 r., III CSK 279/15, niepubl.; z 24 lutego 2016 r., I

    CSK 67/15, niepubl.; z 25 czerwca 2015 r., III CSK 375/14, niepubl., i z 7 lutego 2013 r., II CSK 403/12, niepubl.).

  • Fundacja rodzinna i jej wpływ na prawo spadkowe

    W Polsce funkcjonuje blisko 830 tysięcy firm rodzinnych, generujących przychód o łącznej wartości 322 mld zł w skali roku. Ustawodawca, dostrzegając trudności w zaplanowaniu ich sukcesji, zdecydował się wprowadzić do naszego porządku prawnego instrumenty zapewniające ochronę przed rozdrobnieniem majątku powstałego w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. 22 maja 2023 r. weszła w życie ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej. W uzasadnieniu aktu prawnego wskazano, że celem jest uniknięcie „znanego w świecie scenariusza, w którym dzieci dzielą się majątkiem rodziców, a następnie ich potomkowie dzielą dalej majątek na coraz mniejsze części i realizują jedynie własne plany.” Ustawodawca uznał dotychczasowe rozwiązania – takie jak fundusze inwestycyjne gromadzące rodzinne aktywa, czy tak zwane konstytucje rodzinne – za niewystarczające. Zastosowanie konstrukcji fundacji rodzinnej ma zapobiec tzw. „emigracji majątku”, tj. sytuacji w której przedsiębiorcy polscy decydują się na przeniesienie majątku do zagranicznych fundacji lub trustów, poprzez kompleksowe wzmocnienie narzędzi prawnych pozwalających na „zatrzymanie kapitału w kraju na wiele pokoleń oraz zwiększenie potencjału krajowych inwestycji.”

    Fundacja rodzinna – podmiot posiadający majątek, który nie dzieli się na udziały – ma pozwolić na zapewnienie ciągłości przedsiębiorstwa prywatnego, w szczególności dla celów zabezpieczenia rodziny. Ma ona uprawnienia gospodarcze, takie jak zbywanie mienia, uczestnictwo w spółkach i udzielanie pożyczek. Wspiera beneficjentów finansowo, edukacyjnie i organizacyjnie. Co do zasady beneficjentami takiej fundacji mają być członkowie rodziny, nie jest to jednak warunek, gdyż podstawowym zamysłem jest kontynuacja działalności biznesowej. Zadaniem nowej instytucji jest realizacja celów określonych przez fundatora -może nim być wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych – w oparciu o przekazany majątek. Fundacja rodzinna ma spełniać określone świadczenia na rzecz wskazanych beneficjentów, wśród których mogą znaleźć się: osoba fizyczna, organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego albo fundator fundacji rodzinnej.

    W obecnym stanie prawnym fundacja rodzinna istotnie oddziałuje na kształt prawa spadkowego, przede wszystkim w zakresie instytucji zachowku. Najważniejsze zmiany przedstawiają się jak następuje. Uzupełniony został katalog źródeł zaspokojenia zachowku – o świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przekazane uprawnionemu do zachowku (art. 992 § 2 KC). Dodano obowiązek doliczenia do spadku przy obliczaniu zachowku także funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę oraz mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Majątek fundacji rodzinnej uwzględniany przy obliczaniu zachowku powinien pochodzić wyłącznie od spadkodawcy. Analogicznie, jak w przypadku darowizn – przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeżeli wniesienie lub rozwiązanie miało miejsce przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku lub – w pewnych sytuacjach – w czasie kiedy spadkodawca nie miał zstępnych. Wartość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej oblicza się według stanu z chwili ich przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W przypadku, gdy fundacja rodzinna jest spadkobiercą, zapisobiercą windykacyjnym albo obdarowaną przez spadkodawcę będzie odpowiadać za zachowek z tego tytułu na dotychczasowych zasadach. Świadczenia otrzymane od fundacji rodzinnej przez uprawnionego obniżają wartość zachowku, natomiast otrzymany zachowek pomniejsza wartość przyszłych świadczeń przysługujących beneficjentowi od fundacji rodzinnej. Fundacja może ponosić odpowiedzialność za zapłatę zachowku – jako spadkobierca, jeżeli otrzyma spadek po fundatorze albo innej osobie, i jako obdarowany – jeżeli otrzyma darowiznę od fundatora albo innej osoby.

  • Rozłożenie zachowku na raty art. 997 kc

    Spadkobranie może zwiększać zarówna aktywa jak i przyczyniać się do powiększenia pasywów. Często, obowiązki wynikające z faktu objęcia spadku, przyczyniały się do pogorszania sytuacji finansowej spadkobierców. Wobec tego powstała konieczność wprowadzenia pewnej elastyczności w stosunkach powstających między spadkobiercami a uprawionymi z tytułu zachowku. Wobec tego ustawodawca w ustawie o fundacji rodzinnej wprowadził w Kodeksie Cywilnym zmiany poprzez dodanie art. 997 1, przewidującego możliwość m.i.n rozłożenia zachowku na raty.

    Paragraf pierwszy nowego przepisu otrzymał następujące brzmienie: „Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.”

    Cytowany przepis pozwala na większą elastyczność spadkobiercy, który do tej pory nie miał prawo wynikającą wprost z przepisów Kodeksu Cywilnego do rozłożenia na raty spłaty zachowku wobec uprawnionego. Przy rozkładaniu zachowku na raty opierano się na ogólnej regulacji art. 320 k.p.c przewidującego możliwość rozłożenia świadczenia na raty w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Orzecznictwo i doktryna traktowały tą przesłankę dość restrykcyjne, zawężając ją do wypadków losowych lub katastrof naturalnych. Przesłanka opisana w powyższym przepisie jest mniej restrykcyjna niż ta z art.320 k.p.c.. Warto przy tym zauważyć, iż omawiany przepis nie jest rewolucyjny, lecz stanowi kontynuację dotychczasowej linii orzeczniczej w sprawach spadkowych jak również wypracowanego od lat stanowiska doktryny na powyższy temat.

    Paragraf drugi nowego przepisu określa termin, na jaki można rozłożyć roszczenie z tytułu zachowku na raty oraz szczególne wypadki w jakich można odroczyć termin spłat poszczególnych raz oraz przedłużyć termin: „W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.”

  • Co to jest niezdolność do pracy przy zachowku i jakie ma znaczenie – cytaty z orzeczeń i komentarzy

    Zachowek to podstawowa instytucja prawa spadkowego, mająca na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy, poprzez zagwarantowanie uprawnienia do określonej części majątku po zmarłym. Zachowek nie ogranicza swobody testowania, spadkodawca korzysta bowiem w dalszym ciągu z pełnej swobody dysponowania swoim majątkiem. Instytucja ta opiera się na mechanizmach tylko korygujących wolę spadkodawcy, zapobiegając krzywdzącemu rozrządzaniu majątkiem na wypadek śmierci.

    Roszczenie o zachowek ma charakter pieniężny i zgodnie z treścią art. 991 k.c. przysługuje: małżonkowi, zstępnym oraz rodzicom spadkodawcy. Jako zasadę przyjęto, iż uprawnionym przysługuje zachowek w wysokości połowy udziału spadkowego, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym (J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2022, art. 991.). Oblicza się go mnożąc należny uprawnionemu udział spadkowy przez ułamek określający wysokość zachowku należący się danej kategorii osób. W tym miejscu należy odnotować wprowadzone przez ustawodawcę uprzywilejowanie małoletnich oraz osób trwale niezdolnych do pracy. W ich przypadku wysokość zachowku wynosi 2/3. Za takim wyróżnieniem przemawiają niewątpliwi względy humanitarne i konieczność zapewnienia szczególnej ochrony tym, którzy w pewnych sytuacjach życiowych pozbawieni są możliwości osiągania dochodów.

    Pojęcie osoby małoletniej nie budzi większych wątpliwości, ma charakter obiektywny i powinno być rozumiane zgodnie z zasadami ogólnymi, to natomiast oznacza, że małoletnim jest osoba, która w dniu otwarcia spadku nie ukończyła 18 lat bądź nie uzyskała statusu pełnoletniej poprzez zawarcie małżeństwa.

    Stan trwałej niezdolności do pracy nie jest pojęciem definiowanym przez Kodeks cywilny. Należy jednak przyjąć, że jest to to stan, w którym uprawniony do zachowku nie ma zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Fakt trwałej niezdolności do pracy oceniany jest w konkretnym przypadku, każdorazowo i indywidualnie, przez sąd orzekający w sprawie o zachowek, który powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim przepisy z zakresu zabezpieczenia społecznego (M. Załucki [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 991.). Nie są to kryteria jedyne. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 listopada 2019 r. „sąd winien rozważyć również stopień niepełnosprawności organizmu i możliwości przywrócenia jego pełnej sprawności, ewentualność podjęcia innej pracy czy wiek uprawnionego” (Wyrok SA w Gdańsku z 7.11.2019 r., V ACa 229/19, LEX nr 2923427.). Mimo że nie można uznać, żeby osoba posiadająca status emeryta automatycznie stawała się uprawniona do zachowku w wyższej wysokości, to jednak jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 2 grudnia 2016 r., w sprawie o sygn. akt VI ACa 1401/15 „zaawansowany wiek uprawnionego, uprawniający go do skorzystania ze świadczeń z zabezpieczenia społecznego, stwarza silne domniemanie faktyczne trwałej niezdolności tej osoby do pracy” (Wyrok SA w Warszawie z 2.12.2016 r., VI ACa 1401/15, LEX nr 2191533.). Na zakończenie wypada podkreślić, że stan trwałej niezdolności do pracy musi istnieć w chwili otwarcia spadku.

    Dla podsumowania można przytoczyć tezę wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, zgodnie z którą „z uwagi na brak możliwości ustalenia pojęcia „trwałej niezdolności do pracy” wyłącznie w oparciu o wykładnie językową, odnieść się należy do wykładni funkcjonalnej (…)”. Ponadto, jak wskazano w tym samym orzeczeniu, dla ułatwienia tego rodzaju wykładni warto posiłkować się przepisami rozporządzenia z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia gospodarstw rolnych wydanego na podstawie art. 1064 k.c. Mimo że przepis ten utracił moc, to „§3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia wskazywał, że za spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeśli osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania lub zaliczeni zostali do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.” (Wyrok SA w Poznaniu z 30.06.2015 r., I ACa 321/14, LEX nr 2144721.)

  • Wydziedziczenie a udziały spadkowe pozostałych spadkobierców

    Wydziedziczenie – instytucja prawa spadkowego, pozwalająca spadkodawcy, przy spełnieniu enumeratywnie wyliczonych przesłanek, na pozbawienie określonych osób prawa do zachowku, ma niemałe znaczenie dla innej instytucji tej gałęzi prawa, jakim jest zachowek. Wydziedziczenie dla swojej skuteczności musi zostać zamieszczone w ważnie sporządzonym testamencie. Niemożliwe jest wydziedziczenie pod warunkiem, ani z zastrzeżeniem terminu.

    Artykuł 1008 k.c. wyraźne określa przypadki, gdy uprawniony (zstępny, małżonek, rodzic) może zostać pozbawiony prawa do zachowku. Są to kolejno:

    • uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy;
    • dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
    • uporczywe nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

    Podstawę obliczenia wysokości zachowku stanowi udział spadkowy, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Udział, wyrażony ułamkiem, należy określić oddzielnie dla każdego uprawnionego, z zastrzeżeniem art. 992 k.c., który każe pominąć tych, którzy zrzekli się spadku lub zostali wydziedziczeni. Zatem, gdy dojdzie do wydziedziczenia powiększają się udziały spadkowe spadkobierców niewydziedziczonych, wpływając tym samym na wysokość zachowku. Wartość zachowku to 1/2 wartości udziału spadkowego, chyba że spadkobierca jest nieletni lub całkowicie niezdolny do pracy – wtedy też wartość ta wyniesie 2/3 wartości udziału spadkowego.

    Dla zobrazowania warto przedstawić to na przykładzie. Przyjmijmy, że zmarły spadkodawca miał trzech bezdzietnych synów, którzy byli jedynymi spadkobiercami. Gdyby nie pozostawił testamentu, każdy z nich, ex lege, dziedziczyłby 1/3 części masy spadkowej. Zakładając, że wartość dziedziczonego majątku wynosiła 900 000 zł każdy z synów dziedziczyłby po 300 000 zł.

    Inaczej wyglądałaby sytuacja, gdyby zmarły zdecydował się sporządzić testament, w jego treści czyniąc wyłącznie wzmiankę o wydziedziczeniu jednego z synów, za przyczynę wskazując na przykład alkoholizm, który za życia stale potępiał. Jeżeli tak by się stało, wydziedziczonego syna traktowalibyśmy tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a ponieważ nie miał żadnych zstępnych, którzy weszliby na jego miejsce (zgodnie z zasadą dziedziczenia według głów) jego udział spadkowy wpłynąłby na powiększenie udziałów spadkowych dwóch pozostałych synów. W takim przypadku, przy założeniu jak powyżej (trzech bezdzietnych synów oraz brak jakichkolwiek innych spadkobierców ustawowych lub testamentowych), dwóch niewydziedziczonych synów, na mocy ustawy dziedziczyłoby po 450 tyś. zł – na które złożyłyby się łącznie 1/3 części masy spadkowej oraz po 1/2 masy spadkowej, która przypadłaby trzeciemu z synów, gdyby nie został wydziedziczony.

    Rozszerzając tak przedstawiony kazus można również pokusić się o wyliczenie ewentualnego zachowku. Gdyby na przykład spadkodawca w opisanym testamencie nie tylko wydziedziczył jednego z synów, ale dodatkowo cały majątek zapisał zajmującej się nim od lat sąsiadce, to dwóch niewydziedziczonych synów miałoby wobec niej roszczenie o zachowek. Przysługiwałby on w wysokości 1/2 udziału spadkowego, czyli w opisanej sytuacji byłoby to 225 tyś. zł.

  • Termin zapłaty zachowku

    W wyroku z dnia 30 marca 2021 r.Sąd Apelacyjny w Warszawie (V ACa 57/21) przypomniał, że zachowek jest świadczeniem pieniężnym, mającym charakter długu spadkowego (art. 922 § 3 k.c.), zatem świadczenie z tego tytułu powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu do wykonania. Oznacza to m.in., że jeżeli ktoś nie zapłaci kwoty zachowku po otrzymaniu wezwania do zapłaty to od daty oznaczonej w wezwaniu do zapłaty zachowku można żądać zapłaty ustawowych odsetek za opóźnienie.

    Oczywiście, jeżeli zachowek przewyższy na dzień wyrokowania kwotę z wezwania do zapłaty powiększona o narosłe odsetki to sąd powinien zasądzić tą wyższą kwotę.

  • Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku spadkobiercy za zapisy zwykłe i polecenia

    Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 września 2021 r. (III CZP 7/21) stwierdził, że podstawą do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku (art. 998 § 1 k.c.) jest udział spadkowy, o którym mowa w art. 931 § 1 k.c., z uwzględnieniem zakresu podmiotowego wskazanego w art. 992 k.c. Ponadto Sąd Najwyższy orzekł, że uprawniony do zachowku powołany do dziedziczenia ponosi odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość tego udziału spadkowego.

    Sąd Najwyższy odpowiadał na następujące pytania:

    Czy przy określaniu odpowiedzialności spadkobiercy na podstawie art. 998 § 1 k.c., należy mieć na względzie nadwyżkę przekraczającą wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku, tj. część spadku obliczoną na podstawie art. 931 § 1 k.c., czy nadwyżkę przekraczającą wartość zachowku spadkobiercy obciążonego zapisem, tj. część spadku obliczoną na podstawie ułamka uzyskanego na podstawie art. 991 § 1 k.c. (w obu przypadkach z uwzględnieniem art. 992 k.c.)?

    Różnica między sposobem obliczania udziału spadkowego w art. 931 § 1 k.c a art. 991 § 1 k.c. jest taka, że art. 931 § 1 k.c określa pierwotny udział w spadku ustalony w postanowieniu o stwierdzeniu nabyciu spadku. Natomiast art. 991 § 1 k.c. to w zależności od okoliczności tylko 1/2 lub 2/3 udziału spadkowego z postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

    Orzeczenie Sądu Najwyższego oznacza, że odpowiedzialność uprawnionego do zachowku powołany do dziedziczenia za zapisy zwykłe i polecenia ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego obliczonego na podstawie art. art. 931 § 1 k.c. Sąd wybrał zatem wariant, gdzie ta odpowiedzialność jest mniejsza. Trzeba jednak pamiętać, że w obu wariantach nie doliczało się darowizn do spadku.