Zachowek to podstawowa instytucja prawa spadkowego, mająca na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy, poprzez zagwarantowanie uprawnienia do określonej części majątku po zmarłym. Zachowek nie ogranicza swobody testowania, spadkodawca korzysta bowiem w dalszym ciągu z pełnej swobody dysponowania swoim majątkiem. Instytucja ta opiera się na mechanizmach tylko korygujących wolę spadkodawcy, zapobiegając krzywdzącemu rozrządzaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Roszczenie o zachowek ma charakter pieniężny i zgodnie z treścią art. 991 k.c. przysługuje: małżonkowi, zstępnym oraz rodzicom spadkodawcy. Jako zasadę przyjęto, iż uprawnionym przysługuje zachowek w wysokości połowy udziału spadkowego, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym (J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2022, art. 991.). Oblicza się go mnożąc należny uprawnionemu udział spadkowy przez ułamek określający wysokość zachowku należący się danej kategorii osób. W tym miejscu należy odnotować wprowadzone przez ustawodawcę uprzywilejowanie małoletnich oraz osób trwale niezdolnych do pracy. W ich przypadku wysokość zachowku wynosi 2/3. Za takim wyróżnieniem przemawiają niewątpliwi względy humanitarne i konieczność zapewnienia szczególnej ochrony tym, którzy w pewnych sytuacjach życiowych pozbawieni są możliwości osiągania dochodów.
Pojęcie osoby małoletniej nie budzi większych wątpliwości, ma charakter obiektywny i powinno być rozumiane zgodnie z zasadami ogólnymi, to natomiast oznacza, że małoletnim jest osoba, która w dniu otwarcia spadku nie ukończyła 18 lat bądź nie uzyskała statusu pełnoletniej poprzez zawarcie małżeństwa.
Stan trwałej niezdolności do pracy nie jest pojęciem definiowanym przez Kodeks cywilny. Należy jednak przyjąć, że jest to to stan, w którym uprawniony do zachowku nie ma zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Fakt trwałej niezdolności do pracy oceniany jest w konkretnym przypadku, każdorazowo i indywidualnie, przez sąd orzekający w sprawie o zachowek, który powinien wziąć pod uwagę przede wszystkim przepisy z zakresu zabezpieczenia społecznego (M. Załucki [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 991.). Nie są to kryteria jedyne. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 listopada 2019 r. „sąd winien rozważyć również stopień niepełnosprawności organizmu i możliwości przywrócenia jego pełnej sprawności, ewentualność podjęcia innej pracy czy wiek uprawnionego” (Wyrok SA w Gdańsku z 7.11.2019 r., V ACa 229/19, LEX nr 2923427.). Mimo że nie można uznać, żeby osoba posiadająca status emeryta automatycznie stawała się uprawniona do zachowku w wyższej wysokości, to jednak jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 2 grudnia 2016 r., w sprawie o sygn. akt VI ACa 1401/15 „zaawansowany wiek uprawnionego, uprawniający go do skorzystania ze świadczeń z zabezpieczenia społecznego, stwarza silne domniemanie faktyczne trwałej niezdolności tej osoby do pracy” (Wyrok SA w Warszawie z 2.12.2016 r., VI ACa 1401/15, LEX nr 2191533.). Na zakończenie wypada podkreślić, że stan trwałej niezdolności do pracy musi istnieć w chwili otwarcia spadku.
Dla podsumowania można przytoczyć tezę wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, zgodnie z którą „z uwagi na brak możliwości ustalenia pojęcia „trwałej niezdolności do pracy” wyłącznie w oparciu o wykładnie językową, odnieść się należy do wykładni funkcjonalnej (…)”. Ponadto, jak wskazano w tym samym orzeczeniu, dla ułatwienia tego rodzaju wykładni warto posiłkować się przepisami rozporządzenia z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia gospodarstw rolnych wydanego na podstawie art. 1064 k.c. Mimo że przepis ten utracił moc, to „§3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia wskazywał, że za spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeśli osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania lub zaliczeni zostali do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.” (Wyrok SA w Poznaniu z 30.06.2015 r., I ACa 321/14, LEX nr 2144721.)